Pokrzywa zwyczajna – właściwości i zastosowania

Pokrzywa zwyczajna – roślina niepozorna, a pełna mocy
Pokrzywa zwyczajna bywa bagatelizowana, gdyż występuje pospolicie, a jej widok po prostu nam spowszechniał. Wiele osób wychodzi z założenia, że coś, co rośnie wszędzie i w dodatku jest uporczywe do wytępienia nie może być cenne dla zdrowia człowieka. W naturze na szczęście to tak nie działa. Wiele powszechnie występujących chwastów, np. mniszek lekarski czy babka lancetowata to zarazem najcenniejsze rośliny lecznicze. Z pokrzywą zwyczajną jest podobnie. Człowiek korzysta z jej dobrodziejstwa od czasów starożytnych. Dawniej wykorzystywano ją do hamowania krwotoków. U Rzymian służyła do leczenia cholery. Sok z dodatkiem cukru traktowano jako lekarstwo na astmę, kolki i gruźlicę. Ziele pokrzywy suszono i palono jak tytoń, co miało pomóc przy bólu zębów i kaszlu. Współcześnie pokrzywa jako surowiec zielarski jest bardzo dobrze poznana. Wykorzystuje się ją na skalę przemysłową w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym. Ponadto jest dodatkiem do zdrowych produktów żywnościowych.

Skład i właściwości zdrowotne pokrzywy
W ziołolecznictwie najczęściej korzysta się z ziela pokrzywy, czyli całej nadziemnej części rośliny znajdującej się w początkowej fazie kwitnienia. Gatunek z reguły kwitnie od czerwca do października. Uchodzi za skarbnicę związków aktywnie czynnych. Jest bogaty we flawonoidy (m.in. kwercetyna, rutyna) i ich glikozydy. Ponadto ziele pokrzywy zawiera liczne kwasy organiczne (m.in. cytrynowy, chinowy, węglowy, mrówkowy, krzemowy, fumarowy, glicerynowy, jabłkowy, szczawiowy, fosforowy), witaminy (B2, B5, C), karotenoidy (karoten, ksantofil), garbniki (taniny), kwasy tłuszczowe (linolowy, linolenowy), sacharydy, sterole, skopoletynę (kumarynę), eskuletynę i wiele innych. W zielu znajduje się duża liczba soli mineralnych (żelazo, wapń, fosfor, magnez, krzem i potas). Pokrzywa jest powszechnie znana jako cenne źródło żelaza. Na tym nie kończą się jej „przewagi”. W liściach pokrzywy (a więc i w zielu) znajduje się do 500 mg witaminy C w przeliczeniu na 100 g, więcej niż w owocach czarnej porzeczki czy natce pietruszki. Jest cennym źródłem wapni, którego jest tyle co…w mleku. To przekłada się na szereg pozytywnych właściwości dla organizmu człowieka. Pokrzywa – na co pomaga?

Działanie pokrzywy na organizm – dlaczego warto ją włączyć do diety?
Pokrzywa ma pozytywny wpływ na wiele obszarów funkcjonowania ludzkiego organizmu. Poniekąd można traktować ją jako uniwersalne panaceum, a także suplement diety, który zapobiega niedoborom składników pokarmowych, w tym soli mineralnych. Jakie są najważniejsze właściwości lecznicze pokrzywy?

• Działa detoksykacyjnie na organizm. Pobudza pracę nerek i wątroby. Pomaga pozbyć się toksycznych produktów przemiany materii. Przyspiesza trawienie. W szczególności zaleca się ją stosować po przyjmowaniu silnych leków (terapia regeneracyjna), a także w przypadku spożywania alkoholu i innych używek.
• Przeciwdziała anemii – dzięki wysokiej zawartości żelaza. Ma pozytywny wpływ na produkcję czerwonych krwinek.
• Poprawia odporność na stres i zmniejsza poziom zmęczenia. Regularnie stosowana podnosi ogólną odporność organizmu.
• Działa moczopędnie, w szczególności sprawdza się przy kamicy nerkowej (tylko w łagodnym stadium), chorobach woreczka żółciowego i obrzękach.
• Obniża poziom cukru we krwi.
• Wspomaga leczenie chorób alergicznych (zawiera m.in. pochodne tyrozyny o właściwościach przeciwhistaminowych).

Zastosowanie pokrzywy w domowej kuchni i ziołolecznictwie
Pokrzywa jako suplement diety jest najczęściej przyjmowana w postaci naparów (herbatek). To sprawdzony sposób, by szybko dostarczyć organizmowi niezbędnych składników pokarmowych. Można pić ją na raty, np. dwa razy dziennie po pół szklanki. Liście i młode pędy pokrzywy są jadalne i…smaczne. Po wysuszeniu lub obróbce termicznej tracą właściwości parzące. Przed wiekami w całej środkowej Europie, w tym w Polsce pokrzywa była traktowana jako „pełnoprawna” roślina jadalna. Ratowała ludzi, szczególnie podczas przednówka. W niektórych regionach kraju liście i pędy sporządzano jak szpinak. W okolicach Łowicza siekaną pokrzywą i jajkiem nadziewano…raki. Na Podhalu sporządzano nalewkę „głodową” z pokrzywy i innych ziół, z dodatkiem mąki owsianej bądź ziemniaków. Dziś pokrzywa w Polsce nie jest już traktowana jako pożywienie głodowe, a raczej kuchenna awangarda. Jest wykorzystywana przez miłośników dzikiej kuchni, wegan i wegetarian. Zastosowanie młodych liści i ziela pokrzywy jest szerokie: po wyparzeniu można dodawać je do sałatek i surówek. Starsze liście nadają się do kiszenia. Dużą popularnością cieszy się zupa pokrzywowa. Ponadto pokrzywa jest dobrym dodatkiem do rosołu wołowego, placków ziemniaczanych, jajecznicy, twarogu, pasztetów, chleba, a nawet…piwa. Liście z pokrzywy są wartościowym składnikiem koktajli warzywno-ziołowo-owocowych. W szczególności warto je łączyć z jarmużem, selerem naciowym, nacią pietruszki, imbirem i kwaśno-słodkimi sokami, np. sokiem jabłkowym. Gotowane liście pokrzywy z dodatkiem orzechów włoskich to popularne danie w Gruzji. Starymi liśćmi owija się sery kornwalijskie półtwarde, ponadto pokrzywę wykorzystuje się do koagulacji mleka w produkcji serów świeżych.

Pokrzywa w kosmetyce naturalnej – eliksir dla skóry i włosów
Pokrzywa jest składnikiem kosmetyków dostępnych w sklepach czy aptekach, jednakże skuteczne są także domowe sposoby. Płukanki naparem z pokrzywy (trzeba zaparzyć więcej surowca, np. 3-4 l) wzmacniają włosy, nadają im elastyczność i sprężystość. Dzięki zawartości krzemu włosy stają się mniej podatne na łamanie, rozdwajanie końcówek i wypadanie. Pokrzywa może przeciwdziałać nadmiernemu wypadaniu włosów (jeśli przyczyną problemu jest niedobór składników pokarmowych). Regularne płukanie włosów pogłębia ich kolor, jest to szczególnie widoczne w przypadku barwy brązowej i ciemnego blondu. Pokrzywa pomaga przy przetłuszczającej się skórze, wspomaga walkę z łupieżem i łojotokiem. Chroni włosy i skórę przed szkodliwym działaniem promieni słonecznych. Maseczka do twarzy z dodatkiem pokrzywy działa ściągająco, oczyszczająco i przeciwzapalnie. Jest szczególnie polecana do pielęgnacji cery tłustej i trądzikowej. Moczenie paznokci w naparze wzmacnia je, ogranicza ryzyko łamania i łagodzi infekcje grzybowe. Kąpiele ziołowe z dodatkiem pokrzywy (najlepiej naparu) działają oczyszczająco na skórę i pozostawiają uczucie świeżości. Do sporządzania kosmetyków można używać zarówno surowca świeżego jak i suszonego.
Jak zbierać i suszyć pokrzywę? – praktyczne wskazówki z doświadczenia Szczepanówki
Pokrzywę z oczywistych powodów najlepiej zbierać w ubraniu ochronnym i rękawicach. Jeśli ma być suszona, można po prostu przyciąć ją przy ziemi i pozostawić na 2-3 dni do lekkiego przeschnięcia (w dużym stopniu traci wtedy właściwości parzące). Młode liście – pod zastosowanie kulinarne – zbiera się na bieżąco, z kolei ziele pod kwitnienie najczęściej pozyskuje się późną wiosną lub na początku lata. Zaleca się je ciąć na fragmenty (szybciej schnie). Można suszyć w warunkach naturalnych. Surowiec rozkłada się cienkimi warstwami na blachach, np. na strychu. Nie powinien być wystawiony na światło słoneczne. Można także używać suszarni ogrzewanej, ziele suszy się w temperaturze do 35°C, zaś korzenie do 40°C. Po wysuszeniu pokrzywę przechowuje się w „oddychających” pojemnikach, np. papierowych torbach.

Podstawowe zasady zbioru ziół, w tym pokrzywy:

• Unikaj zbioru roślin w miejscach zanieczyszczonych i przy drogach o natężonym ruchu;
• Nie zbieraj roślin, które były traktowane pestycydami, a także tych, które rosną bezpośrednio przy gatunkach uprawnych, u których wykonywano zabiegi chemiczne;
• Nie zbieraj roślin, które mają widoczne symptomy chorób. Pokrzywa jest rzadziej porażana niż rośliny uprawne, ale nie można tego wykluczyć.

Pokrzywa w produktach Szczepanówki – jak ją wykorzystujemy?
Jak najlepiej korzystać z ziół, w tym pokrzywy? Najpraktyczniejsze rozwiązanie to połączenie przyjemnego z pożytecznym. Aby pokrzywa znalazła się w codziennej diecie warto po prostu kosztować różnorodnych przetworów. Przykładem jest syrop z pokrzywy, który dodaje się do wody lub herbaty. To jednocześnie oryginalny dodatek, którym można wzbogacić smak lemoniad. Produkt jest pasteryzowany. Jeszcze smaczniejszy jest sok jabłkowy z pokrzywą – to rzeczywista bomba witaminowo-mikroelementowa! Jest naturalnie mętny, niefiltrowany, tłoczony na zimno. Zachowuje to, co najlepsze w jabłkach oraz pokrzywie! Pokrzywa wchodzi w skład mieszanki owocowo-ziołowej „Malinowa Łąka” wraz z maliną i mniszkiem lekarskim, a także mieszanki „Malinowy czar” z maliną, pigwowcem i kwiatem forsycji. To produkty, które wzbogacają smak wody, herbaty, koktajli, a także deserów (np. jogurtów).

Czy pokrzywa wchodzi w interakcje z lekami?
Pokrzywa może nasilać działanie leków moczopędnych, przeciwcukrzycowych i przeciwzakrzepowych. Dlatego w przypadku ich zażywania regularne korzystanie z naparów należy skonsultować z lekarzem.

Przeciwwskazania – kiedy lepiej unikać pokrzywy?
Przeciwwskazaniem do korzystania z suplementów diety zawierających pokrzywę jest cukrzyca typu 1, zaawansowana kamica nerkowa, niewydolność nerek, padaczka i choroba Parkinsona. W przypadku ciąży czy karmienia piersią warto stosowanie skonsultować z lekarzem (brak badań przeprowadzanych na tych dwóch grupach). Nadgorliwe picie naparów z pokrzywy może wywołać działania niepożądane, takie jak zgaga, bóle brzucha i podrażnienie śluzówki układu pokarmowego. Ze wszystkiego, w tym ziół, trzeba korzystać z głową!

Ciekawostki o pokrzywie, których możesz nie znać
W starożytnym Rzymie nie tylko spożywano pokrzywę, lecz używano jej w nieco bardziej…bezpośredni i namacalny sposób. Legioniści biczowali się pędami z liśćmi, co miało poprawić krążenie i rozgrzać mięśnie. Soku jeszcze do niedawna używano jako zielonego barwnika do ciast i innych potraw. W wielu kulturach pokrzywa uchodziła za roślinę świętą. W średniowieczu wieszano ją nad drzwiami domostwa, aby odstraszała złe moce. W krajach skandynawskich wierzono, że chroni przed piorunami. Pokrzywę wykorzystywano do produkcji tkanin. Takie zastosowanie było znane m.in. podczas I i II wojny światowej. Nazywano ją „lnem dla ubogich”. W przydomowych ogrodach jest surowcem używanym do produkcji ekologicznych gnojówek, środków na choroby i szkodniki roślin. Przy okazji jest lekkim nawozem, preparaty nadają się do podlewania roślin.

Pokrzywa zwyczajna dla statystycznego właściciela ogrodu jest chwastem, dla osoby dbającej o zdrowie rośliną leczniczą, a dla miłośnika eksperymentowania w kuchni rośliną jadalną i przyprawą. To gatunek o szerokim zastosowaniu, który warto docenić i z którego warto korzystać na co dzień w różnej formie, także w produktach Szczepanówki.

Bibliografia:
1. Senderski M. E.; Prawie wszystko o ziołach; Wydawca Mateusz E. Senderski, 2007.
2. Jemioła B.; Co radzą zioła? Tom 1. Wydawnictwo Biały Wiatr, 2024.
3. Bernaś E.; Pokrzywa zwyczajna jako składnik polskiej kuchni, kultury i medycyny, Różnorodność dziedzictwa kulturowego Małopolski pod red. Knapik W., Król K.; Zięć G.; Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego im Hugona Kołłątaja w Krakowie, 272 s., 2023.
4. Wajs J.; Stobiecka M.; Brodziak A.; Król J.; Pokrzywa jako funkcyjny dodatek do żywności, suplementów diety i kosmetyków JOURNAL OF ANIMAL SCIENCE, BIOLOGY AND BIOECONOMY, Annales UMCS sectio EE Zootechnica, VOL. XXXIX (1), 2023, s: 17-27.
5. Aleksandrowicz I: Pokrzywa zwyczajna jako superfood, Journal of NutriLife, 2019, 08.
6. Jakubczyk K.; Janda K.; Szkyrpan S.; Gutowska I.; Wolska J.; Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) – charakterystyka botaniczna, biochemiczna i właściwości prozdrowotne, The Pomeranian Journal of Life Sciences, 61, 2, 2015, s: 191:198.