Mniszek lekarski - właściwości i zastosowanie

Mniszek lekarski – niepozorna roślina o niezwykłych właściwościach

Mniszek lekarski ze względu na pospolitość występowania bywa niedoceniany - niesłusznie, gdyż ma wiele zalet. Dla przyrody jest cenny, gdyż zapewnia zapylaczom pożytek w trudnym, wczesnowiosennym okresie. Człowiek wykorzystuje mniszka pospolitego dla poprawy zdrowia i urody. Kwiaty mniszka służą m.in. jako dodatek do win owocowych. Człowiek korzysta z dobrodziejstw rośliny od pradawnych czasów. W starożytnych Grecji i Rzymie liście zalecano na dolegliwości dermatologiczne. W krajach arabskich ekstrakty z mniszka stosowano na schorzenia wątroby i śledziony. W Chinach znano inne właściwości mniszka – przeciwzapalne. Dużo później, już w XVI wieku, niemiecki botanik Leonhard Fuchs zalecał stosowanie ziela mniszka na dolegliwości pęcherza, wątroby oraz biegunkę. W polskiej medycynie ludowej stosowano je na stany zapalne skóry, brak apetytu oraz problemy układu trawiennego. Podobnie był wykorzystywany w Indiach i Meksyku. Przykłady pokazują, że roślina miała i do dziś ma znaczenie globalne, korzysta się z niej w wielu regionach świata.

Krótka charakterystyka mniszka lekarskiego i występowanie

Mniszek lekarski to pospolita roślina wieloletnia spotykana w miejscach naturalnych, rosnąca jako chwast w uprawach profesjonalnych, a także w ogrodach. Najczęściej porasta trawnik i jest uciążliwa do zwalczania. Zasięg występowania obejmuje Europę, Azję i Ameryki. Roślina doczekała się potocznych nazw, z czego najbardziej znany jest „dmuchawiec”. Kwitnie wiosną, później ponawia kwitnienie pod koniec lata. Kwiaty zamykają się przy pochmurnej pogodzie. Po kwitnieniu mniszek tworzy puchowate kwiatostany, dzięki którym rozprzestrzenia się na duże odległości i zasiedla nowe tereny. Roślina zawiera gorzki sok mleczny. Jest niska, raczej nie przekracza 5-10 cm wysokości. Tworzy głęboki korzeń palowy, który średnio osiąga 15-30 cm, a maksymalnie nawet do 60 cm długości.

Składniki aktywne mniszka lekarskiego

Liście mniszka pospolitego zawierają białka, węglowodany, lipidy, fitosterole, flawonoidy (glukozyd luteoliny, glukozyd kwercetyny, rutynozyd luteoliny), kwasy fenolowe, kumaryny (np. umbeliferon, eskuletyna, skopoletyna, cykoryna i eskulina), błonnik (więcej niż w sałacie i szpinaku), nienasycone kwasy tłuszczowe, beta-karoten (więcej niż w warzywach liściowych), witaminę C, witaminy z grupy B i sole mineralne (potas, sód, fosfor, żelazo). Korzenie mniszka zawierają dużo inuliny (od 2 do 22% zależnie od miejsca występowania i pory zbioru), która działa jak probiotyk. Statystycznie największą zawartość tego związku ma surowiec pozyskiwany w okresie jesiennym. Ponadto w mniszku występują terpeny (m.in. taraksasterol i tarakserol, w tym ich pochodne) oraz laktony seskwiterpenowe, które poza właściwościami leczniczymi odpowiadają za charakterystyczny, gorzki smak. Kwiaty mniszka zawierają m.in. witaminę C, karotenoidy, flawonoidy, polisaharydy i antyoksydanty.

Co sprawia, że mniszek ma tak szerokie działanie zdrowotne?

Zaletą mniszka pospolitego jest duża ilość związków aktywnie czynnych. Dla przykładu laktony odpowiadają m. in. za właściwości przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe. Ponadto mniszek jest dobrym źródłem witamin oraz soli mineralnych. Wysoka zawartość sodu sprawia, że roślina ma pozytywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Dodatkowy atut – surowce zielarskie działają zewnętrznie (jako kosmetyk) oraz wewnętrznie (jako naturalny lek i suplement).

Właściwości zdrowotne mniszka lekarskiego

Korzeń i liść mniszka to cenione surowce lecznicze, które stosuje się samodzielnie lub dodaje do mieszanek ziołowych. Mają szerokie właściwości prozdrowotne. Co jest najważniejsze? Na co dokładnie pomaga mniszek lekarski?

Działanie na układ trawienny, odpornościowy i krążenia

Mniszek pospolity dzięki zawartości związków gorzkich pobudza wydzielanie soków żołądkowych i ułatwia trawienie. Dlatego z naparów i odwarów zaleca się korzystać przy schorzeniach żołądkowych i po spożyciu ciężkostrawnych dań. Oprócz tego pobudza łaknienie i sprawdza się przy łagodnych zaburzeniach układu pokarmowego. Łagodzi wzdęcia i uczucie ciężkiego brzucha. Przywraca równowagę flory jelitowej. Oczyszcza organizm ze szkodliwych produktów przemiany materii. Związki zawarte w korzeniu i liściach mniszka poprawiają odporność, wynika to m.in. z właściwości przeciwzapalnych, przeciwwirusowych przeciwgrzybicznych i antybakteryjnych. W liściach znajduje się m.in. kwas cykorowy zapobiegający powstawaniu i zaostrzeniu procesu miażdżycowego.

Wspomaganie pracy wątroby i nerek

Największy wpływ na pracę wątroby i nerek ma korzeń mniszka lekarskiego. Zawiera związki, które wykazują działanie żółciotwórcze i żółciopędne. Działa odtruwająco na wątrobę. Tym samym spożywanie suplementów z mniszka jest w szczególności zalecane przy spożywaniu dużej ilości alkoholu, przy przyjmowaniu leków i podczas kuracji po-antybiotykowej. Roślina ma właściwości moczopędne (co jest m.in. związane z wysoką zawartością potasu). Pomaga nerkom usuwać zbędne związki, sole i nadmiar moczu. Z mniszka korzysta się przy niewydolności nerek.

Mniszek lekarski na spadek cukru i cholesterolu we krwi

Suplementy z mniszka pospolitego pomagają regulować poziom cukru we krwi. Stosuje się je wspomagająco w początkowym stadium cukrzycy (po konsultacji z lekarzem). Ponadto zmniejszają ciśnienie tętnicze krwi i obniżają poziom „złego” cholesterolu (m.in. dzięki właściwościom fitosteroli).

Mniszek lekarski w kosmetyce i pielęgnacji skóry

Mniszek lekarski stosuje się w formie okładów i maseczek na różnorodne schorzenia skórne. Zwalcza stany zapalne. Przyspiesza regenerację drobnych ran i zadrapań. Pomaga na czyraki i brodawki.

Naturalny sposób na zdrową cerę i włosy

Surowce zielarskie z mniszka są bogate w przeciwutleniacze, dlatego opóźniają procesy starzenia komórek, działają na skórę zmiękczająco, wygładzająco i zmniejszają przebarwienia poprawiając naturalny koloryt. Kosmetyki i płukanki warto wykorzystywać do przemywania cery (m.in. przeciw zmarszczkom i trądzikowi), a także włosów (np. przeciw łuszczycy i łupieżowi).

Zastosowanie mniszka lekarskiego w kuchni i ziołolecznictwie

Mniszek lekarski w Polsce nie ma długich tradycji kulinarnych, raczej traktowano go jako pożywienie głodowe. Był spożywany m.in. przez chłopów w czasie przednówka, gdy skończyły się płody rolne, a na kolejne plony było za wcześnie. Nawet w tym kontekście mniszek przegrywał z komosami i lebiodą. Dziś młode liście mniszka służą jako składnik sałatek i surówek. Takie zastosowanie przejęto od Francuzów w II połowie XX wieku. Na kilka dni przed planowanym zbiorem rośliny warto przykryć naczyniami nieprzepuszczającymi światła. Dzięki temu ogranicza się goryczkę, liście są subtelniejsze, delikatniejsze i smaczniejsze. Większą popularnością cieszą się smaczne syropy z kwiatów mniszka. Dawniej w Anglii estymą darzono piwo mniszkowe.

Napary, syropy, nalewki i sałatki – jak wykorzystać mniszek w codziennej diecie?

Napary z liści i kwiatów mniszka, parzone jak herbata stosuje się wewnętrznie (do picia) i zewnętrznie (jako naturalne kosmetyki). Korzenie lepiej krótko gotować i stosować w formie odwarów. Z kwiatów mniszka przyrządza się nalewki alkoholowe i wina. Jednocześnie kwiaty mniszka są dodatkiem do „tradycyjnych” win z owoców. Syropy z kwiatów zwiększają odporność. Dodatkowo można wspomagać organizm spożywając świeże, młode liście.

Mniszek lekarski w produktach Szczepanówki

Gospodarstwo Ogrodnicze Szczepanówka posiada w asortymencie syrop z mniszka lekarskiego. To najsmaczniejsza postać. Jest produkowany ze świeżych kwiatów. Nie zawiera konserwantów. Warto go pić na poprawę trawienia, zwiększenie odporności i przeciw infekcjom. Można zalewać go wodą lub dodawać do herbaty (zimnej). Dobrze komponuje się smakowo ze świeżymi ziołami, np. miętą, melisą i rozmarynem.

Jak wykorzystujemy tę roślinę w naszych naturalnych produktach?

Mniszek lekarski znajduje się w składzie mieszanki owocowo-ziołowej Malinowa Łąka. Oprócz tego mieszanka zawiera owoce maliny i pokrzywę. Stosuje się ją m.in. naprzeciw lekkim dolegliwościom trawiennym, na poprawę przemiany materii i wzmocnienie organizmu.

Jak i kiedy zbierać mniszek lekarski?

Korzeń mniszka należy zbierać jesienią (wtedy ma najlepszą wartość odżywczą) bądź wiosną. Zbiór przeprowadza się u starszych, przynajmniej kilkuletnich roślin, wtedy korzenie są dobrze wykształcone i grube. Należy wykopywać głębokie doły, aby zebrać możliwie jak najwięcej surowca. Po wykopaniu oczyszcza się z resztek ziemi, bocznych korzeni, następnie myje i suszy w temp. 30ºC. Ziele mniszka zaleca się zbierać wczesną wiosną, w początkowym okresie kwitnienia. Kwiaty nie powinny być jeszcze otwarte. Suszenie przeprowadza się w podobnych warunkach. Liście jako dodatki do potraw zbiera się, gdy są jeszcze młode, nie w pełni rozwinięte. Surowiec powinno się zbierać z miejsc niezanieczyszczonych, oddalonych od dróg o dużym natężeniu, intensywnie uprawianych pól, a także terenów uprzemysłowionych.

Mniszek lekarski - przeciwwskazania i środki ostrożności

Mniszek lekarski może powodować reakcje alergiczne (podobnie jak inni przedstawiciele rodziny astrowatych). Nie jest to częsta sytuacja, jednak nie można jej wykluczyć. Zwykle objawem są wypryski, pokrzywka i zaczerwienienie skóry. Surowiec zielarski może wchodzić w reakcje z lekami przeciwcukrzycowymi, przeciwzakrzepowymi i moczopędnymi. Skutek – możliwe nasilenie efektu działania.

Kto powinien unikać stosowania mniszka?

Kobiety w ciąży i matki karmiące powinny konsultować stosowanie suplementów z mniszka z lekarzem. Do grupy ryzyka, która powinna unikać spożywania liści, korzeni i kwiatów zaliczają się osoby borykające z kamicą dróg moczowych, wrzodami żołądka i dwunastnicy.

Mniszek lekarski to wartościowa roślina lecznicza, którą spotyka się dosłownie wszędzie – w miejscach naturalnych i w ogrodach. Surowiec jest łatwo dostępny, to faktycznie darmowy sposób na poprawę zdrowia. Dodatkowo warto wspomagać organizm produktami dostępnymi w sklepach, np. syropem z mniszka czy mieszankami ziołowymi. W ten sposób zapewnia się synergiczne działanie.

Źródła:

1. Zielińska A.; Mniszek lekarski – niepozorny kwiatek o wyjątkowych właściwościach; Gabinet Prywatny; 3/2024; Vol. 31 (295).

2. Rolnik A.; Olas B.; Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) – skarbnica związków prozdrowotnych; Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych; tom 68; 2019; str. 97-101.

3. Łuczaj Ł; Dzika kuchnia, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, 2013

4. Jemioła B.; Co radzą zioła? Tom 1. Wydawnictwo Biały Wiatr, 2024.

Artykuł dla Szczepanówki przygotował Michał Mazik - Absolwent ogrodnictwa ze specjalizacją roślin przyprawowych i leczniczych na Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie. Autor kilkudziesięciu książek o tematyce ogrodniczej i zielarskiej. Bloger. Współpracuje z mediami i producentami. Ogrodnik - praktyk.